Lịch Sử và Nguồn Gốc Của Thực Hành Shaman

Hãy tưởng tượng bạn đang đứng giữa một khu rừng nguyên sơ, khi màn đêm buông xuống và ánh trăng rọi qua kẽ lá tạo những vệt sáng lấp lánh. Từ sâu thẳm lòng đất, một âm thanh trầm ấm vang vọng – tiếng trống. Đó không chỉ là tiếng trống thông thường, mà là nhịp đập của Trái Đất, là lời mời gọi của những linh hồn cổ xưa. Trong ánh lửa chập chờn, bóng dáng một người đang chuyển động giữa hai thế giới – vừa là con người, vừa như hóa thành linh thú, đang chìm đắm trong trạng thái xuất thần, kết nối với những gì vô hình.

Hình ảnh này, dù biến đổi qua hàng ngàn năm và hàng ngàn nền văn hóa, vẫn là biểu tượng cốt lõi của Shaman. Một câu hỏi lớn luôn hiện hữu: Tại sao thực hành Shaman lại xuất hiện ở mọi nơi trên Trái Đất? Vì sao, dù là giữa thảo nguyên Siberia giá lạnh, rừng Amazon rậm rạp, thảo nguyên Mông Cổ mênh mông hay núi rừng Tây Bắc Việt Nam, những nghi lễ kết nối với linh hồn, chữa lành và giao tiếp với thế giới vô hình lại luôn hiện diện? Lịch sử của Shaman không chỉ là câu chuyện của những bộ lạc xa xưa – đó là hành trình của tâm hồn con người xuyên suốt hàng chục ngàn năm, là sợi chỉ đỏ nối liền mọi nền văn hóa, mọi thời đại.

Nguồn gốc sơ khai: Dấu vết Shaman từ thời tiền sử

Để tìm về cội nguồn của Shaman, chúng ta phải du hành ngược thời gian hàng chục ngàn năm, đến kỷ nguyên đồ đá cũ. Chính tại những hang động tối tăm và bí ẩn, con người tiền sử đã để lại những dấu vết đầu tiên về một thế giới quan tâm linh sâu sắc.

Ở sâu trong các hang đá như Chauvet ở Pháp hay Altamira ở Tây Ban Nha, những hình vẽ người hóa thú, nửa người nửa nai, nửa hươu, xuất hiện từ hơn 30.000 năm trước. Nổi tiếng nhất là bức vẽ được gọi là “Thầy phù thủy” tại hang Trois-Frères ở Pháp, một hình nhân mang sừng hươu, tai cú, râu dê và đuôi ngựa. Nhiều nhà khảo cổ và nhân học như Jean Clottes, David Lewis-Williams đã đưa ra giả thuyết rằng, đây không chỉ là nghệ thuật trang trí, mà còn là bằng chứng về các nghi lễ Shaman – khi người cổ đại tìm cách giao tiếp với linh hồn động vật, cầu xin sự bảo vệ hoặc năng lực săn bắn.

Trong những xã hội nguyên thủy này, ranh giới giữa thế giới vật chất và thế giới linh hồn rất mờ nhạt. Bệnh tật không chỉ là vấn đề thể chất mà còn là sự mất cân bằng linh hồn. Người Shaman xuất hiện như một “người cầu nối” thiêng liêng, có khả năng vượt qua bức màn ngăn cách hai thế giới để tìm ra nguyên nhân của bệnh tật, mang lại sự chữa lành, và đảm bảo sự thịnh vượng cho bộ lạc.

Siberia: Cái nôi được đặt tên

Mặc dù thực hành tương tự Shaman đã tồn tại trên khắp thế giới từ thời tiền sử, nhưng chính vùng đất Siberia rộng lớn và khắc nghiệt ở Bắc Á mới là nơi khái niệm “Shaman” được đặt tên. Từ “šamán” trong tiếng Evenk có nghĩa là “người biết”, “người thấy” – ám chỉ những cá nhân có khả năng đặc biệt trong việc giao tiếp với thế giới linh hồn.

Ở Siberia, Shaman là “người đi giữa các thế giới” – không chỉ là thầy thuốc, mà còn là người kể chuyện, nhạc công, thầy bói, và người giữ gìn truyền thống. Trang phục của họ thường được trang trí bằng lông chim, xương động vật, áo khoác da hươu, và đặc biệt, chiếc trống nghi lễ là vật bất ly thân. Âm thanh trống, như Alberto Villoldo mô tả trong Shaman, Healer, Sage, là “nhịp đập nối liền trái tim con người với trái tim của Đất Mẹ”, giúp Shaman bước vào trạng thái xuất thần, du hành tới thế giới linh hồn để tìm kiếm sự chỉ dẫn hoặc chữa lành.

Quá trình trở thành Shaman ở Siberia thường bắt đầu bằng một “cuộc khủng hoảng Shaman” – một giai đoạn bệnh tật, ảo giác, hoặc những trải nghiệm tâm linh mãnh liệt. Đây được coi là lời mời gọi từ thế giới linh hồn, và chỉ những ai vượt qua được thử thách này mới có thể trở thành Shaman thực sự.

Shaman châu Mỹ: Kết nối với linh hồn tổ tiên và tự nhiên

Khi những người thợ săn đầu tiên từ châu Á băng qua eo đất Bering để đến châu Mỹ khoảng 15.000 năm trước, họ đã mang theo những truyền thống Shaman cổ xưa. Trên mảnh đất mới này, những thực hành này đã phát triển theo những hướng độc đáo, tạo nên sự đa dạng và sâu sắc đáng kinh ngạc.

Ở Bắc Mỹ, các bộ lạc bản địa như Navajo, Hopi, Lakota có những thầy thuốc (medicine people) đóng vai trò tương tự Shaman. Họ sử dụng những nghi lễ cầu kỳ, những bài hát thiêng liêng, và những vật phẩm tự nhiên như lông vũ, đá, thuốc lá thiêng để kết nối với thế giới linh hồn. Đối với họ, bệnh tật là dấu hiệu của sự mất cân bằng, và việc chữa lành là khôi phục lại sự hài hòa giữa con người với vũ trụ.

Ở Nam Mỹ, đặc biệt trong vùng Amazon và dãy Andes, truyền thống Shaman đã phát triển những phương pháp chữa lành phức tạp sử dụng các loài thực vật linh thiêng như ayahuasca, san pedro. Carlos Castaneda, trong The Teachings of Don Juan, đã kể về hành trình học hỏi với Don Juan – một Yaqui Shaman – cùng những trải nghiệm xuất thần, gặp gỡ linh hồn dẫn đường, và học cách “nhìn thấy” thế giới bằng con mắt của linh hồn.

Alberto Villoldo cũng nhấn mạnh: “Người Shaman không chỉ chữa lành bằng thảo dược, mà còn bằng chính khả năng lắng nghe và kết nối với linh hồn tổ tiên, với nguồn năng lượng của thiên nhiên.” Người Q’ero – những hậu duệ cuối cùng của đế chế Inca – vẫn duy trì những nghi lễ cổ xưa, coi Trái Đất như một sinh vật sống (Pachamama) và con người như những đứa con của cô ấy.

Châu Á: Những pháp sư du mục và người giữ nhịp trời đất

Châu Á, với sự đa dạng văn hóa phong phú, đã nuôi dưỡng nhiều truyền thống Shaman khác nhau, mỗi truyền thống mang đậm dấu ấn riêng biệt nhưng vẫn giữ những nét chung cốt lõi.

Ở Mông Cổ, những Shaman du mục vẫn duy trì những nghi lễ cổ xưa, gọi mưa gió, chữa lành bệnh tật, và giao tiếp với linh hồn của thảo nguyên bao la. Họ sử dụng những chiếc trống làm từ da ngựa, những bộ trang phục được trang trí bằng lông chim và kim loại, tạo ra những âm thanh đặc biệt giúp họ đi vào trạng thái xuất thần.

Tại Triều Tiên, truyền thống Mudang (nữ Shaman) đã tồn tại hàng nghìn năm. Các Mudang là những người trung gian giữa thế giới con người và thế giới thần linh, thực hiện các nghi lễ Gut phức tạp để xua đuổi tà ma, cầu an, chữa bệnh hay tôn vinh tổ tiên.

Ngay tại Việt Nam, chúng ta cũng có thể tìm thấy những biểu hiện của thực hành Shaman trong tín ngưỡng thờ Mẫu và nghi lễ Lên Đồng. Người đồng bóng, qua trạng thái nhập hồn, trở thành cầu nối cho các vị thánh, các vị thần, mang đến lời phán truyền, sự chữa lành và ban phước lành cho tín chủ. Mặc dù có những đặc điểm riêng biệt của văn hóa Việt, nhưng bản chất của việc đi vào trạng thái xuất thần, kết nối với thế giới vô hình để mang lại lợi ích cho cộng đồng, vẫn là một điểm chung đáng kinh ngạc với các truyền thống Shamanic khác.

Indonesia, với những hòn đảo đa dạng văn hóa, cũng có nhiều hình thức Shamanic bản địa, nơi các dukun (pháp sư) sử dụng thảo dược, bùa chú và các nghi lễ để chữa bệnh, bảo vệ cộng đồng khỏi những thế lực tiêu cực.

Những điểm chung vượt thời gian và không gian

Khi quan sát các truyền thống Shaman trên toàn thế giới, ta nhận ra những điểm chung nổi bật, dù khác biệt về địa lý, ngôn ngữ hay văn hóa:

Kết nối sâu sắc với tự nhiên và linh hồn: Mọi thực hành Shaman đều được xây dựng trên niềm tin rằng vạn vật đều có linh hồn, đều xứng đáng được tôn trọng và lắng nghe. Shaman là người “nói chuyện” với cây cỏ, sông núi, động vật, và cả tổ tiên đã khuất.

Vai trò là cầu nối giữa hai thế giới: Shaman không chỉ sống ở thế giới vật chất, họ còn là “người đi giữa” – có khả năng xuất thần, du hành vào thế giới vô hình để tìm kiếm lời khuyên, chữa lành, hoặc khôi phục sự cân bằng cho cả cộng đồng.

Hành trình xuất thần và sử dụng công cụ nghi lễ: Dù là tiếng trống Siberia, tiếng hát của người Navajo, hay điệu múa lên đồng ở Việt Nam, các nghi lễ Shaman đều sử dụng nhịp điệu, âm thanh và biểu tượng để giúp người thực hành thay đổi trạng thái ý thức, mở cánh cửa nhận thức mới. Michael Harner, trong The Way of the Shaman, đã chỉ ra rằng những kỹ thuật này phản ánh những khả năng tự nhiên của bộ não con người.

Chữa lành và phục hồi cân bằng: Mục tiêu cuối cùng của Shaman không chỉ là “thấy” mà còn là “chữa”. Họ giúp cộng đồng vượt qua bệnh tật, mất mát, hoặc khủng hoảng tâm lý, bằng cách kết nối lại với nguồn cội sâu xa trong mỗi con người.

Tinh thần cổ xưa vẫn sống trong ta

Từ những hang động tối tăm của thời tiền sử đến những thảo nguyên rộng lớn, từ rừng rậm Amazon đến những ngôi làng trên núi cao, lịch sử của Shaman là một minh chứng hùng hồn cho sự bền bỉ và tính phổ quát của tinh thần con người. Dù cách biệt về địa lý, ngôn ngữ hay văn hóa, tinh thần Shaman là sự trở về với trực giác, với linh hồn, với Trái Đất – một lời nhắc nhở rằng chúng ta không chỉ là những cá thể đơn độc mà là một phần của một mạng lưới sự sống rộng lớn.

Có thể bạn không sống giữa rừng Amazon hay trên thảo nguyên Siberia. Có thể bạn không có chiếc trống Shaman hay bộ trang phục nghi lễ. Nhưng nếu biết lắng nghe, tiếng trống của linh hồn vẫn đang vang lên đâu đó trong bạn. Nó vang lên mỗi khi bạn đứng trước một cảnh hoàng hôn tuyệt đẹp và cảm thấy linh hồn mình được chạm đến. Nó vang lên mỗi khi bạn ngồi bên người thân yêu đang đau khổ và cảm thấy sự chữa lành chảy từ tim mình.

Lịch sử của thực hành Shaman không chỉ là câu chuyện về quá khứ. Đó là câu chuyện về tiềm năng vĩnh cửu của con người – tiềm năng chữa lành, tiềm năng kết nối, tiềm năng sống một cuộc đời có ý nghĩa và thiêng liêng. Như Michael Harner từng nói: “Shamanism là truyền thống sống, không phải di tích của quá khứ.” Và tiềm năng đó, dù có bị che lấp bởi những lớp văn minh hiện đại, vẫn đang chờ đợi được đánh thức trong mỗi chúng ta.